K.E.M.M.E: Φρυγία Επίκτητος - Γιώργος Κωστόπουλος

Φρυγία Επίκτητος - Γιώργος Κωστόπουλος

Φρυγία Επίκτητος. Μεγάλη Φρυγία. Φρυγία Ελλησποντιακή. Μικρή Φρυγία. Παρώρειος Φρυγία. Κατακεκαυμένη Φρυγία. Φρυγία Pacatiana. Φρυγία Salutaris. Ονόματα πολλά, όρια ασταθή και μετακινούμενα. Παγωμένοι χειμώνες, καυτά καλοκαίρια. Οροπέδιο γάρ!

Η τελική κατάληξη της απέραντης στέπας που αρχίζει στην Κεντρική Ασία και τελειώνει εδώ, στη Δυτική Μικρασία. Σε ηπιότερη εκδοχή βέβαια. Ένα οροπέδιο σπαρμένο με κόκκαλα και ποτισμένο από το αίμα Ελλήνων στρατιωτών -και Τούρκων βεβαίως. Εδώ παίχτηκε η τελευταία πράξη του δράματος για τον ελληνικό στρατό και η αρχή της σύγχρονης ιστορίας της Τουρκίας. Το φρυγικό οροπέδιο εκτείνεται από το Ουσάκ δυτικά μέχρι την Άγκυρα ανατολικά, και από την Κιουτάχια και Εσκί Σεχίρ βόρεια μέχρι το Αφιόν Καραχισάρ νότια. Το Αφιόν απέχει 340 χιλιόμετρα από το Αιγαίο και 370 χιλιόμετρα από την Προποντίδα.

Μία έκταση με έντονο ανάγλυφο έδαφος, με μικρότερα οροπέδια, ποταμούς που σχηματίζουν μικρές εύφορες κοιλάδες, ηφαιστειογενείς σχηματισμούς, που θυμίζουν Καππαδοκία. Και παντού κατάλοιπα της παρουσίας του φρυγικού πολιτισμού που κράτησε 800 χρόνια.

Παλιότερα ονειρευόμουν να κάνω ένα ταξίδι που θα το ονόμαζα «από τα Χάιλαντς της Σκωτίας στα Χάιλαντς της Φρυγίας». Τελικά κατάφερα να επισκεφτώ σε διαφορετικές περιόδους τα άκρα του ταξιδιού. Τον Φεβρουάριο του 2006 περιηγήθηκα στα σκοτεινά και μυστηριώδη οροπέδια της Σκωτίας, βυθισμένα στην ομίχλη και φυλαγμένα από κάστρα και τέρατα. Μόλις είχε προβληθεί στις κινηματογραφικές αίθουσες ο «Κώδικας Ντα Βίντσι» και βιαζόμουν να δω το παρεκκλήσι του Ρόσλιν.

Πέρασαν άλλα τέσσερα χρόνια μέχρι να αντικρίσω το φως της Ανατολής στα φρυγικά υψίπεδα, το 2010. Μόλις άρχιζε η οικονομική κρίση και «εμείς του ‘60 οι εκδρομείς» μία καθάρια και γαλανή μέρα του Σεπτέμβρη διασχίζαμε το φρυγικό οροπέδιο, 35 χιλιόμετρα βόρεια του Αφιόν Καραχισάρ. Αφού περάσαμε την Λεοντοκώμη, την λουτρόπολη που είναι διάσημη για τις θερμές πηγές, αφήσαμε τον αυτοκινητόδρομο που οδηγεί στο Εσκί Σεχίρ και βρεθήκαμε σε έναν άλλο κόσμο. Η πινακίδα έγραφε Ayazin, Αγίων Τόπος δηλαδή.

Το μόνο που ήξερα γι’ αυτό το όνομα ήταν το ομότιτλο τραγούδι που κυκλοφόρησε ο Στράτος Διονυσίου το 1960 από την «his masters voice» σε δισκάκι 45 στροφών. Ο 25χρονος τότε Στράτος, γεννημένος στη Νιγρίτα Σερρών από Μικρασιάτες γονείς, μόλις είχε κατέβει στην Αθήνα, αφήνοντας τη Θεσσαλονίκη, όπου την προηγούμενη χρονιά άρχισε την καριέρα του στο τραγούδι. Το Αγιαζίν όμως του Στράτου δεν έχει καμιά σχέση με το Αγιαζίν της Φρυγίας. Σημαίνει στα αραβικά «ω, ομορφιά!» και πρωτακούστηκε σε μία αιγυπτιακή ταινία το 1954 (https://youtu.be/w7n2RVRMNyY).

Για την ομορφιά, λοιπόν, τραγούδησε ο Στράτος και η ομορφιά του Αγιαζίν δεν περιγράφεται. Στα αριστερά του δρόμου και σε μικρές χαράδρες που εισχωρούν στο εσωτερικό του βουνού κυριαρχούν πολυάριθμοι φρυγικοί τύμβοι με έντονη την ελληνιστική επίδραση. Τα μνημεία της φρυγικής νεκρόπολης χρησιμοποιήθηκαν στην ρωμαϊκή περίοδο, αλλά αργότερα και από τους Βυζαντινούς. Τότε στο μαλακό ηφαιστειογενές υλικό λαξεύτηκαν εκκλησίες και μοναστήρια, και ο τόπος ονομάστηκε Μητρόπολη. Στα ριζά των λόφων και ανάμεσα στους υπόσκαφους φρυγικούς τάφους απλώνεται το σύγχρονο τουρκικό χωριό.

Αυτόν τον ειδυλλιακό τόπο με έντονη την αρχαϊκή γοητεία επέλεξε για να στρατοπεδεύσει και να χρησιμοποιήσει ως κέντρο για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις η 13η Μεραρχία με τις δύο μονάδες ορειβατικού πυροβολικού από τον Σεπτέμβριο του 1921 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1922. Ανάμεσα σε φρυγικά, ρωμαϊκά και βυζαντινά κατάλοιπα, εγκαταστάθηκαν οι Έλληνες στρατιώτες. Η περιήγηση στο σύγχρονο πεντακάθαρο χωριό και στα ταφικά μνημεία είναι συναρπαστική. Αλλά η σκέψη πετάει αλλού. Από ένα βράχο αγναντεύω τον καλλιεργημένο κάμπο. Ο καιρός είναι κρυστάλλινος, φυσάει ένα απαλό φθινοπωρινό αεράκι σαν δροσερό χάδι. Αφουγκράζομαι τις φωνές, τα μουρμουρητά, τις συνομιλίες των παλληκαριών που έμειναν εδώ πριν 100 χρόνια. Ίσως κάποιος να είχε καθίσει στην ίδια θέση. Πώς ένιωθαν, άραγε, εκείνοι οι άνθρωποι μακριά από την πατρίδα τους, μακριά από τους αγαπημένους τους, μακριά από τις οικογένειες τους; Στις βόρειες παρυφές της ανελέητης Αλμυράς Ερήμου, σε τόπους αφιλόξενους, ξένους, εχθρικούς, χωρίς να συναντούν πια Έλληνες και με τους πληθυσμούς να τους υποδέχονται ως κατακτητές και όχι ως ελευθερωτές, όπως στα παράλια… Εξαντλημένοι, βρόμικοι, πεινασμένοι, με τα εφόδια να αραιώνουν κάθε μέρα και περισσότερο. Ο μόνος τρόπος να μάθουμε για τα συναισθήματά τους είναι τα προσωπικά ημερολόγια, που ευτυχώς άρχισαν να εκδίδονται τα τελευταία χρόνια, και οι διηγήσεις απογόνους τους. Γι’ αυτό, όσοι έχετε ακούσει μαρτυρίες από τους παππούδες, γράψτε τις. Αποτελεί ιερό καθήκον και προσφέρετε έτσι στη διατήρηση της μνήμης.

« ... εις τας 4 Οκτωβρίου εγένετο λειτουργία εις την αρχαίαν επί βράχου Εκκλησίαν υπό του ιερέως της Μεραρχίας ... Εις τας 10 Νοεμβρίου ήλθε και ο Διάδοχος Γεώργιος μετά της συζύγου του Ελισάβετ, του Στρατηγού Παπούλια εις χωρίον Αγιαζίν, όπου η έδρα της XIIIης Μεραρχίας προς επιθεώρησιν του Στρατού... Εις τας 18 Νοεμβρίου 1921 κρύο, βροχή, χιόνια... εις τας 23 Νοεμβρίου έριξε χιόνι, μας έχωσε μέσα... Εις τας 6 Δεκεμβρίου, Αγίου Νικολάου, 1921 έγιναν γλέντια, αρραβωνιάστηκεν ο Διοικητής της Β’ Μοίρ. Ορειβ. Πυρ/κου Ταγματάρχης Πρωτόπουλος με την αδελφήν του ηρωικού Συνταγματάρχου του 5/42 Ευζώνων Πλαστήρα Νίκ... Εις τας 20-21 Ιανουαρίου 1922 έριξε άφθονα χιόνια καθ’ όλα τα μέρη, όλα πάλλευκα...». Αυτά γράφει στο ημερολόγιο εκστρατείας ο δεκανέας Πυροβολικού Γιάννης Κουτσονικόλας, από την Αράχοβα. Εκδόθηκε το 2008 με τίτλο «Από την Αράχοβα στα κράσπεδα της Αγκύρας», με επιμέλεια του Στάθη Ασημάκη. Χιόνια, χιόνια πολλά και κρύο τσουχτερό. Αλλά και ανθρώπινες στιγμές. Αρραβώνες, εκδηλώσεις, κανένα γλεντάκι, όταν το πλιάτσικο στα τουρκικά χωριά απέδιδε γιδοπρόβατα και πάνω απ’ όλα οι λειτουργίες από τον ιερέα της μεραρχίας.

Η λαξευτή βυζαντινή εκκλησία του Αγιαζίν πιθανότατα είχε να λειτουργηθεί από τον 11ο αιώνα, όταν το φρυγικό οροπέδιο κατακλύστηκε από Τουρκομάνους. Βλέπω τις εκατοντάδες σκηνές του ελληνικού στρατού ακουμπισμένες στους φρυγικούς τύμβους να βουλιάζουν στα χιόνια. Η φρυγική γη αγκαλιάζει και πάλι τους νεκρούς της. Ανατριχιάζω από το κρύο, μουσκεύω από το χιόνι. Σύντομα διαπιστώνω ότι δεν είναι χιόνι, αλλά το χνούδι από τις λεύκες που το σκορπίζει το αεράκι. Σιγά σιγά το θρόισμα από τις λεύκες καλύπτει τους ψίθυρους του κάμπου. Ο χρόνος ποτέ δεν είναι αρκετός στα ταξίδια.

Σε λίγο θα συνεχίσουμε την πορεία ανατολικότερα, προς το οροπέδιο του Γορδίου, μπας και κατανοήσουμε το μυστήριο του γόρδιου δεσμού. Αν και το βλέπω λίγο δύσκολο… Αυτά μόνο ο Μέγας Αλέξανδρος τα έλυνε. Έστω και διά της σπάθης!