Μικρασιατική Τραγωδία: Oι έμποροι Κεμαλιστές, οι αγοραστές Γάλλοι, οι μεταφορείς Βρετανοί…

ΜΙΑ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Εμπόριο οστών

Οταν οι κεμαλιστές θησαύριζαν από λείψανα θυμάτων

ΤΟΥ ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ*

Μπορούν τα υπολείμματα των θυμάτων να αποτελέσουν πηγή πλουτισμού για τους θύτες; Από την περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρχε η φήμη ότι το λίπος των θυμάτων μετατρεπόταν σε σαπούνι. Η φήμη αυτή έγινε πίστη μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν διαδόθηκε ότι οι ναζί έπρατταν έτσι με τους δολοφονημένους Εβραίους στα κρεματόρια.

‘Ομως ένας Εβραίος σκηνοθέτης, ο Eyal Ballas, ήρθε φέτος με την ταινία του «Soaps» να αποδείξει ότι όντως αυτή ήταν απλώς μια φήμη. Ο Raul Hilberg σε κείμενό του για τη ναζιστική βιομηχανία της εξόντωσης αναφέρει ότι οι ναζί χρησιμοποιούσαν το ανθρώπινο λίπος απλώς για να επιταχύνουν τη διαδικασία της καύσης των θυμάτων…

Ετσι, οι κεμαλιστές διατηρούν το μοναδικό προνόμιο να είναι οι μόνοι που κατάφεραν να αξιοποιήσουν οικονομικά τα υπολείμματα των θυμάτων τους πουλώντας τα οστά τους για «βιομηχανική χρήση» στους δυτικούς τους φίλους.

Η πλέον γνωστή τέτοια πράξη έγινε τον Δεκέμβριο του 1924, όταν φορτώθηκαν από τα Μουδανιά, σε βρετανικό πλοίο-φορτηγό που έφερε το όνομα «Ζαν Μ.», τετρακόσιοι τόνοι ανθρώπινα λείψανα, που αντιστοιχούσαν σε 50.000 ανθρώπους, για να μεταφερθούν σε γαλλικές βιομηχανίες της Μασσαλίας. Οι ιθύνουσες γαλλικές ελίτ, πολιτικές και οικονομικές, που στήριξαν με κάθε τρόπο το κεμαλικό εγχείρημα δημιουργίας έθνους-κράτους καθαρού από τα «καρκινώματα» -όπως αποκαλούσαν οι Νεότουρκοι σύντροφοί του τους Ελληνες και τους Αρμένιους- δεν είχαν κανένα απολύτως ηθικό πρόβλημα να αγοράσουν τα οστά των θυμάτων για «βιομηχανική χρήση».

«Ανθρώπινο» φορτίο

Το θέμα φαίνεται ότι έγινε γνωστό και προκάλεσε έκπληξη σε κάποιους κύκλους. Η εφημερίδα «New York Times» τον Δεκέμβριο του 1924 και με τίτλο «Μια απίθανη ιστορία από ένα φορτίο με ανθρώπινα οστά» παρουσιάζει την είδηση: «Η Μασσαλία είναι σε αναταραχή από μια ασύλληπτη ιστορία (που οφείλεται) στην άφιξη στο λιμάνι ενός πλοίου που φέρει βρετανική σημαία και ονομάζεται «Ζαν» και μεταφέρει ένα μυστήριο φορτίο 400 τόνων ανθρώπινων οστών για να χρησιμοποιηθούν στις εκεί βιοτεχνίες. Λέγεται ότι τα οστά φορτώθηκαν στα Μουδανιά, στη θάλασσα του Μαρμαρά και είναι τα απομεινάρια θυμάτων από τις σφαγές στη Μικρά Ασία. Εν όψει της φήμης που κυκλοφορεί αναμένεται να διαταχθεί έρευνα».

Για το ίδιο θέμα η γαλλική εφημερίδα «Midi» έχει τίτλο τη φράση «Πένθιμο φορτίο» και γράφει: «Συζητιέται πολύ στη Μασσαλία η προσεχής άφιξη του πλοίου μεταφοράς εμπορευμάτων «Ζαν», που μεταφέρει για τις βιομηχανίες της Μασσαλίας 400 τόνους ανθρώπινα λείψανα. Αυτά προέρχονται από τα στρατόπεδα της αρμενικής σφαγής στην Τουρκία και τη Μικρά Ασία κυρίως».

Αποσιώπηση...

Το θέμα αυτό πρέπει να έγινε γνωστό και στην Ελλάδα. Η εφημερίδα «Μακεδονία» ενημερώνει τους αναγνώστες της ότι το πλοίο «Ζαν Μ.» έφτασε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης στις 13 Δεκεμβρίου του 1924. Ομως δεν αναφέρεται το «πένθιμο φορτίο».

Πιθανότατα, για λόγους τακτικής οι αντιπρόσωποι του πλοίου να αποσιώπησαν το γεγονός, εφ’ όσον εκείνη την περίοδο η Θεσσαλονίκη ήταν γεμάτη από τους επιζώντες της Γενοκτονίας και είναι πολύ πιθανόν αρκετοί να είχαν χάσει προσφιλή πρόσωπα. Είναι πολύ πιθανόν, επίσης, οι ελληνικές αρχές να το γνώριζαν και να επέλεξαν να σιωπήσουν για να μη δυσαρεστήσουν τους Βρετανούς ιδιοκτήτες του πλοίου και τους Γάλλους αγοραστές.

Παρ’ όλ’ αυτά όμως οι εργάτες στο λιμάνι πληροφορήθηκαν το γεγονός. Ο Χρ. Αγγελομάτης στο βιβλίο του «Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας» αναφέρει ότι οι εργάτες στο λιμάνι αντέδρασαν, αλλά οι αρχές τούς εμπόδισαν ύστερα από βρετανική παρέμβαση. Γράφει ότι σε αθηναϊκές εφημερίδες η είδηση δημοσιεύθηκε ως εξής: «Το προσεγγίσαν εις την Θεσσαλονίκην αγγλικόν πλοίον «Ζαν» μετέφερε τετρακοσίους τόνους οστών Ελλήνων από τα Μουδανιά. Οι εργάται του λιμένος Θεσσαλονίκης, πληροφορηθέντες το γεγονός, ημπόδισαν το πλοίον να αποπλεύση. Επενέβη όμως ο Αγγλος πρόξενος και επετράπη ο απόπλους».

Ο Αγγελομάτης συμπληρώνει: «Ησαν τα οστά Ελλήνων ηρώων… Ησαν τα οστά των Ελλήνων στρατιωτών που μετά τας ομαδικάς σφαγάς και εξοντώσεις αργοπέθαιναν εις τα στρατόπεδα αιχμαλώτων, από τα οποία το φοβερώτερον ήτο το στρατόπεδο του Ουσάκ».

 * Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός

Η αφήγηση ενός αιχμαλώτου των Τούρκων

• ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΒΕΝΕΖΗ*

  «Ενα πρωί μάς παίρνουν καμιά εξηνταριά σκλάβους για μικρή αγγαρειά. Είναι λίγο όξω απ’ τη Μαγνησά. Δίπλα στις ράγες του σιδηρόδρομου τελειώνει μια μεγάλη χαράδρα, ανάμεσα στο Σίπυλο. Τη λέν «Κηρτίκ-ντερέ». Μες σ’ αυτήν τη χαράδρα λογαριάζαν πως θα σκοτωθήκαν ίσαμε σαράντα χιλιάδες χριστιανοί απ’ τη Σμύρνη και τη Μαγνησά, αρσενικοί και θηλυκοί.

  Τις πρώτες μέρες της καταστροφής. Τα κορμιά λιώσανε το χειμώνα, και το νερό της χαράδρας που κατέβαινε από ψηλά έσπρωξε τα κουφάρια προς τα κάτω… Λοιπόν η δουλειά όλη τη μέρα ήταν να σπρώξουμε τα κουφάρια, που ατάχτησαν, προς τη μέσα. Να μη φαίνουνται.
  Στην αρχή μάς έκανε κακό να τα πιάνουμε με τα χέρια μας, αγκαλιές αγκαλιές, και να τα κουβαλούμε. Μα σε λίγες ώρες οι πρώτες εντυπώσεις είχαν περάσει. Οι σκλάβοι κάναν και αστεία… Σε κάμποσα καλάμια χεριών, βρίσκαμε διατηρημένο ένα ψιλό σύρμα. Ο χριστιανός θα ‘ταν δέμενος με κάποιον άλλο – μα, με το κατρακύλισμα στη χαράδρα, αυτός ο σύντροφος σκελετός είχε ξεκόψει. Ενας από μας στάθηκε τυχερός. Βρήκε τέσσερα κόκαλα χεριών δεμένα μαζί μαζί. Ετσι μαζί μαζί τα σήκωσε και τα κουβάλησε παραμέσα.
  Μεσημέρι. Βαρεμένοι απ’ αυτό το πάνε-έλα. Περπατούμε αργά, ναρκωμένοι από τον φρέσκο ήλιο. Κ’ οι κουβέντες, τ’ άγαρμπα αστεία έχουν σταματήσει. Κανένας δε βγάζει μιλιά. Μοναχά όταν ένας βρήκε ένα μικρό κρανίο το έδειξε στους αλλουνούς.
  – Για δέστε, είπε. Ηταν παιδάκι.
  – Αλλάχ!… Αλλάχ!... μουρμουρίζει ταραγμένος ο μαφαζάς.
  Καθίσαμε να φάμε ψωμί. Κανείς δεν έχει όρεξη. Ενας λέει:
  – Πόσω χρονώ να ‘ταν;
  – Για το παιδάκι λες;
  – Ναι.
  – Τι θα ‘ταν; Κάνα-δυο χρονώ….
  Σαν πέσαμε στο δρόμο να γυρίσουμε στο στρατόπεδο ο νους μας δεν μπορούσε να φύγη απ’ τον τόπο που αφήσαμε. Η χαράδρα με τους σκελετούς βάραινε κυριαρχικά -κάτι κουνιόταν, μας παρακολουθούσε βήμα με βήμα.
  Σε μια πηγή σταθήκαμε. Πλύναμε τα χέρια μας, τα πρόσωπά μας. Σα ν’ αλαφρώσαμε.
  – Τι θα γίνουν τόσα κόκαλα; Αναρωτιέται μια στιγμή ένας.
  Ο Μίλτος τον κοιτάζει ήρεμα.
  – Δεν ξέρεις τι γίνεται με τα κόκαλα;
  – Οχι.
  – Κοπριά, σύντροφε.
  – Τι έκανε, λέει;
  – Κοπριά, σύντροφε. Θα δεις μια μέρα που θα μοσκοπουληθούν. Θα δης…
  Ηταν ταξιδεμένος ο Μίλτος. Ηξερε».
  * Από το βιβλίο του «Το νούμερο 31328. Το βιβλίο της σκλαβιάς», εκδ. Εστία, Αθήνα, 1931, σελ. 217-218.
  
  
  
  
  
  
  Γαλλικές παραφωνίες για την καταστροφή της Σμύρνης
  Το ζήτημα της ευθύνης της μεγάλης πυρκαγιάς της Σμύρνης ήταν θέμα-ταμπού, το οποίο δεν ήθελαν οι ισχυροί εκείνης της εποχής να ερευνήσουν σοβαρά…
  
  ΤΟΥ ΕΡΒΕ ΖΟΡΖΕΛΕΝ*

  Το ότι καταστράφηκε η Σμύρνη τέσσερις μέρες μετά την εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων του εθνικιστή ηγέτη Μουσταφά Κεμάλ πασά και πέντε μέρες μετά το τέλος της ελληνικής διοίκησης της πόλης, πρέπει να είναι πασίγνωστο. Ξέρουμε επίσης ότι το ζήτημα της ευθύνης της πυρκαγιάς ήταν θέμα-ταμπού, το οποίο δεν ήθελαν οι δυνατοί εκείνης της εποχής να ερευνήσουν σοβαρά.

  Οι αναφορές για το φορτίο των 400 τόνων ανθρώπινων λειψάνων από τις εφημερίδες «New York Times», «Midi» και «Μακεδονία»  
  

  Η εγκληματική φύση της πυρκαγιάς ήταν αναμφισβήτητη και αναγνωρίστηκε από διάφορα δικαστήρια στη Δύση, γιατί οι μεγαλέμποροι και οι διεθνείς εταιρείες που έπαθαν ζημιές στην καταστροφή της πόλης κατέβαλαν κάθε δικαστική προσπάθεια να αποζημιωθούν από ασφαλιστικές εταιρείες, όπως το δείξαμε σε προηγούμενη ανακοίνωση σε συνέδριο που οργανώθηκε τις 9 Δεκεμβρίου 2012 στη Νέα Ερυθραία, από το «Κέντρο Μελέτης του Μικρασιατικού Ελληνισμού της Χερσονήσου της Ερυθραίας» του Δήμου Κηφισιάς.

  Μόνο που κανείς δικαστής δεν ήθελε να ονομάσει τους εμπρηστές, παρουσιάζοντας το γεγονός ως αδιαφανή υπόθεση σε χαοτική κατάσταση. Ή ακόμα εμφάνιζαν την πυρκαγιά ως πολιτική υπόθεση, για την οποία τα δικαστήρια δεν ήταν αρμόδια να αποφανθούν. Εκείνες οι ηθικά δειλές δικαστικές κρίσεις προστάτευαν όμως επιδέξια τα συμφέροντα των δυτικών ασφαλιστικών εταιρειών, που δεν ήθελαν να αποζημιώσουν τους πελάτες τους.

  Κακός οιωνός…

  Λιγότερο γνωστό όμως είναι το γεγονός ότι και στα διπλωματικά αρχεία του γαλλικού κράτους δίνονται απαντήσεις για την ταυτότητα των εμπρηστών από πληροφορητές που θεωρούνται αξιόπιστοι. Τέτοιος είναι ο Γάλλος διπλωμάτης Michel Graillet, που διηύθυνε το γαλλικό προξενείο στις ασταθείς συνθήκες που δημιούργησαν οι δυτικές δυνάμεις στις συνεδρίες της Σύσκεψης Ειρήνης, απ’ όπου όμως επέλεξαν να απουσιάσουν οι Ιταλοί εκπρόσωποι (ήταν κακός οιωνός), μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920).

  Μετά τη σημαντική αλλαγή της πολιτικής της Ιταλίας και της Γαλλίας από τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1921, δημιουργήθηκαν νέες διεθνείς σχέσεις και έγιναν συμφωνίες με την καινούργια εξουσία του Κεμάλ πασά. Ο Κεμάλ πασάς είχε καταφέρει να κερδίσει την υποστήριξη σε χρήματα και όπλα του καινούργιου σοβιετικού καθεστώτος του Λένιν τον Φεβρουάριο του 1921. Στις 20 Οκτωβρίου του 1921 η Γαλλία υπέγραψε κιόλας τη Συμφωνία της Αγκυρας με την κεμαλική εξουσία, με βάση την οποία εκκένωσε τη νότια Κιλικία (περιοχή γύρω από τα Αδανα) χωρίς να μεσολαβήσει κάποια αποφασιστική γαλλική στρατιωτική ήττα.

  Οι διαδοχικές ανακωχές του 1920 (από τον Ιούλιο 1920) που δεν έγιναν σεβαστές εκ μέρους των κεμαλικών, όπως το δείχνει ο σημερινός Τούρκος ιστορικός Οσμάν Κιοκέρ, εξέφρασαν μάλλον την ατονία των γαλλικών αρχών μετά τον ευρωπαϊκό πόλεμο, ο οποίος είχε γίνει κατά μεγάλο βαθμό στο γαλλικό έδαφος που άφησε τη δήθεν Μεγάλη Δύναμη εξαντλημένη. Αυτή η ατονία υπήρξε πριν από την εκλογική ήττα του Ελ. Βενιζέλου και πριν από την επιστροφή στην εξουσία του γερμανόφιλου βασιλιά Κωνσταντίνου.

  Η συμμαχία με τους κεμαλικούς

  Η ριζική ανατροπή της φιλελληνικής πολιτικής της γαλλικής κυβέρνησης συνοδεύθηκε από την αποχώρηση από τη Σμύρνη του διπλωμάτη Lucien Laporte, ο οποίος εστάλη στην Κιλικία για να διαπραγματεθεί με τους κεμαλικούς την πρακτική παράδοση της νότιας Κιλικίας. Ο Laporte αντικαταστάθηκε από τον Michel Graillet, στον οποίο, δε, δόθηκε ο τίτλος του γενικού προξένου.

  Η έλλειψη συνέπειας της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής με ανακωχές με τους κεμαλικούς πριν από τη Συνθήκη Σεβρών και η διπλωματική διγλωσσία που συνοδεύθηκε από τη στρατιωτική και διπλωματική ενίσχυση του κεμαλικού καθεστώτος, γίνονται σαφείς στα διπλωματικά αρχεία. Μικρή σημασία δινόταν σ’ ό,τι έγραφε ο Michel Graillet, παρ’ ότι ο ίδιος βρισκόταν στη Σμύρνη και κοντά στον πληθυσμό, μεταξύ του οποίου υπήρχε τότε σημαντικός αριθμός Γάλλων υπηκόων και Γάλλων προστατευομένων. Αντίθετα, δινόταν μεγάλη σημασία και προσοχή σε ό,τι και να έγραφαν ο στρατηγός Pelle στην Κωνσταντινούπολη, που είχε τον τίτλο «Υπατος Αρμοστής της Δημοκρατίας εν Ανατολή», και ο ναύαρχος Dumesnil, επικεφαλής του γαλλικού στόλου στον Κόλπο της Σμύρνης. Υπήρχε σαφής διχασμός μεταξύ των Γάλλων διπλωματών, ανάλογα με την εγγύτητά τους στο πολιτικό κέντρο στο Παρίσι.

  Η πυρκαγιά…

  Ο στρατηγός Pelle στάλθηκε από τον ίδιο τον Raymond  Poincare στη Σμύρνη για να συντάξει γραπτή έκθεση περί των υπευθύνων για την πυρκαγιά. Αυτή η έκθεση θα φτάσει στη Γαλλία μετά την άφιξη των Γάλλων προσφύγων, των ίδιων που ομόφωνα κατήγγελλαν το νέο καθεστώς για την καταστροφή της Σμύρνης. Εν τούτοις, η έκθεση του Pelle και οι υπηρεσιακές επιστολές του Dumesnil «εκμηδένισαν» τις μαρτυρίες που διαφωνούσαν με τη δική του ερμηνεία για τα γεγονότα. (Δείτε Αρχεία του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών, Σειρά: Levant, Υποσειρά: Turquie, Αρ. 55, φύλλο αρ. 96, Τηλεγράφημα του Υπάτου Αρμοδίου της Γαλλικής Δημοκρατίας στην Ανατολή, στρατηγού Pelle στον υπουργό Εξωτερικών, σταλμένη τις 23 Σεπτεμβρίου 1922.) Ο ναύαρχος και ο «Υπατος Αρμοστής της Δημοκρατίας εν Ανατολή» αθώωναν το καινούργιο εθνικό τουρκικό καθεστώς στη Σμύρνη, παρά τη μαρτυρία του προξένου στη Σμύρνη.

  Τουρκικό απεταξάμην…

  Ο Michel Graillet έγραψε τις 20 Σεπτεμβρίου 1922, ύστερα από μια επίσκεψή του στην ξηρά (είχε βρει καταφύγιο στο θωρηκτό «Edgar Quinet» γιατί το γαλλικό προξενείο κάηκε εντελώς): «Οι Τούρκοι περισσότερο από ποτέ επαναλαμβάνουν σε όποιον θέλει να ακούσει τέτοια ότι δεν είναι υπεύθυνοι για την πυρκαγιά και ότι δεν τους συνέφερε να διαλύσουν τη Σμύρνη. Μπορούμε να απαντήσουμε σ’ αυτό το επιχείρημα ότι τους συνέφερε και να σταματήσουν τη μάστιγα. Ομως, σ’ αυτή την κατεύθυνση καθόλου δεν προσπάθησαν. Ο στρατός ικανοποιήθηκε με τη σφαγή αβλαβών ανθρώπων, πρώτα με το τουφέκι και μετά με χτυπήματα κοντακιού για να αποφύγουν να ακουστούν, και με τη λεηλασία των εκκενωμένων σπιτιών». (Δείτε Αρχεία του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών, Σειρά: Levant, Υποσειρά: Turquie Αρ. 55, φύλλα αρ. 70 και ακ., επιστολή του Michel Graillet, πρόξενος της Γαλλικής Δημοκρατίας στον πρόεδρο Συμβουλίου και υπουργό Εξωτερικών, Raymond Poincare, σταλμένη τις 20 Σεπτεμβρίου 1922, Ελληνοτουρκικός πόλεμος, Πυρκαγιά της Σμύρνης.)

  Εν κατακλείδι, πρέπει να υποσημειώσουμε ότι ο Michel Graillet έπαθε νευρική κατάθλιψη τον Οκτώβριο του 1922. Υποθέτω ότι η ίδια η εμπειρία της πυρκαγιάς ήταν βαριά, αλλά θεωρώ πιο σίγουρο ότι η διαστροφή των γεγονότων, η αδιαφορία των ανωτέρων του για τις δικές του επίσημες επιστολές και αναφορές, σαν να μην είχε σχέση με την ιστορία αυτή, τον πλήγωσε ακόμα πιο βαθιά. Αυτός ο έμπειρος διπλωμάτης ενός κράτους που παρουσιάζεται σαν παράδειγμα δημοκρατίας κατ’ αρχήν και συχνά ενσάρκωσης του Λόγου εν δράσει επί γης έπρεπε να αποδεχθεί την ανοησία της Raison d’Etat. Τελικά, παρ’ όλη τη φαινομενικά καιροσκοπική της διπλωματία, η Γαλλία δεν μπορούσε να κρατήσει τη θέση της στην ανατολική Μεσόγειο όπου παίζει σήμερα μηδενικό ρόλο. Ποιος τη λυπάται;

  * Ο ιστορικός Herve Georgelin έγραψε το βιβλίο «La fin de Smyrne: du cosmopolitisme aux nationalismes», Παρίσι, εκδ. CNRS Editions, 2005. Το βιβλίο εκδόθηκε και στην Ελλάδα με τίτλο «Σμύρνη. Από τον κοσμοπολιτισμό έως τους εθνικισμούς», από τις εκδόσεις Κέδρος, 2007.